ماهی یک مهرهدار خونسرد و آبششدار است که در آب زندگی میکند. ماهیها (با بیش از ۲۷۳۱۵ گونه) یک گروه پراتبار (پارافیلتیک)[۱]هستند و به سه گروه ماهیهای استخوانی (استیکتیس Osteichthyes)، با (۲۲۰۰۰ گونه)، ماهیهای غضروفی (کندریکتیس Chondrichthyes با بیش از ۸۰۰ گونه) و گروههای مختلف ماهیهای بدون آرواره (۷۵ گونه) از جمله ماهیهای مکنده و دهانگِرد (hagfish) تقسیم میشوند. ماهیها در اندازههای مختلف به چشم میخورند و طول آنها از ۴۵ فوت مثل کوسه نهنگی تا ۸ میلی متر مثل گوبی کوتوله (dwarf goby) متغییر میباشد. جانوران آبزی دیگر همانند عروس دریایی و ماهی مرکب ماهیهای حقیقی نیستند.
برای نمونه برخی از ماهیان چون صخرههای ناهنجار و برخی مانند کرمهای لولنده هستند. بعضی تخت و مسطح چون کلوچه آردی و پارهای مانند توپ هستند. ماهیان همه گونه رنگی دارند. یعنی همه رنگهای رنگین کمان. بسیاری از ماهیان رنگهای روشن همچون رنگهای درخشان و روشن پرندگان. سرخ تند زرد آبی و ارغوانی و صدها نمونه و گونه رنگ زیبا و دلربا و طرحهای راه راه و خطوط شبیه توری یا نقطه چین دارند.
کوچکترین ماهی پیگمی گابی فیلیپینی است که کمتر از ۱۳ میلیمتر در کمال رشد طول دارد. بزرگترین ماهی شارک وال میباشد که در رشد کامل ۱۸ متر طول و ۱۴ تن وزن دارد. این ماهی جانوران کوچک دریایی و گیاهان را میخورد و به طور کلی بی آزارتر از ماهیان دیگر نسبت به انسان است. خطرناکترین ماهی تنها چند کیلوگرم وزن دارد. سنگ ماهی که برآمدگی زهرداری دارد که میتواند با زهرش آدمی را در چند دقیقه بکشد. ماهیها تقریباٌ در همه آبها زندگی میکنند: در آبهای در نقطه یخ زدن قطب شمال و در رودها و جویبارهای بخارآلود جنگلهای استوایی و در جویبارهای خروشان کوهستانها و در آبهای رودهای آرام زیرزمینی. برخی از ماهیان سفرها و مهاجرتهایی سرتاسری اقیانوسی میکنند. ماهیان دیگر بیشتر زندگی خود را درون شنها و کف اقیانوسها میگذرانند.
بیشتر ماهیان هرگز اب را ترک نمیگویند. اما برخی از ماهیان ممکن است ماهها در بستر خشک رودخانه زنده بمانند.یک نوع ماهی به نام آناباس در سواحل فیلیپین، مالزی و مشرق هند وجود دارد که پس از این که بر اثر طغیان آب از آب دریا بدور و در برکهای خشک شد از میان گل و لای خزان خزان همچون خزندگان راه میروند تا خود را به دریا برساند. ماهیان برای آدمی اهیمت بسیار دارند، خوراک میلیونها نفر از مردم از ماهی فراهم میشود عدهای برای تفریح به شکار ماهی میروند و بسیاری آنهارا همچون جانوران دست آموز در آکواریوم و غیره نگه میدارند.
ماهیان در تعادل طبیعت نقش مهمی دارند. ماهیان گیاهان و جانوران آبزی را میخورند و باز خوراک گیاهان و جانوران میگردند و ماهیان تعادل مجموع کلی گیاهان و جانوران کرده زمین برقرار میسازند.
همه ماهیان مهره دار و دارای آلت تنفسی مخصوصی برای دم و بازدم در آب و خونسرد هستند. ماهیان نمیتوانند حرارت بدن خود را با حرارت محیط اطراف خود میزان کنند. بعلاوه تقریباٌ همه ماهیان بالهها و پرههایی دارند که در شنا کردن به کار میروند. جانوران آبی دیگر ماننددلفینها و والها شبیه ماهی به نظر میرسند گرچه مهره دار و باله دار میباشند ولی بر خلاف ماهیان بچه زا هستند و بچههای خود را شیر میدهند به علاوه بر خلاف ماهیان با شش دم و بازدم میکنند همچنین خونگرمند.
خصوصیات ماهیها :
ماهیهای زیادی در دریا زندگی میکنند که از لحاظ شکل، رنگ، اندازه، نوع غذا، نوع رفتار، محل زندگی با هم تفاوت دارند.
از لحاظ نوع غذا ماهیها را میتوان به ۳ گروه اجمالی زیر تقسیم کرد:
الف)گوشت خوار مانند:اسکار، کوسهماهی، پیرانیا و غیره ب)همه چیز خوار مانند: گربه ماهی ج)گیاه خوار مانند: مولی
از لحاظ رفتار میتوان رفتارهای زیر را برای ماهیها عنوان نمود:
الف)ماهیهای صلح جو با رفتار مسالمت آمیز مانند گلدفیش، گوپی، مولی وغیره ب)ماهیهای با رفتار خشن مانند پیرانها، کوسه ماهی، اسکار و غیره ج)ماهیهای انزوا طلب مانند مارماهی، سفره ماهی وغیره د)ماهیهایی با زندگی گروهی مانند پیرانها، بارب و غیره
از لحاظ زندگی ماهیها را به دستههای زیر تقسیم میکنند:
الف)آب شور مانند کوسه ماهی، نهنگ، دلفین و غیره ب)آب شیرین مانند بارب، قزل آلا و غیره ج)سطح آب د)لایههای میانی آب ر)اعماق آب و کف دریا
اسکلت بعضی از ماهیها غضروفی است مانند کوسه ماهی، اره ماهی، ماهی خاویار، سفره ماهی و غیره. داشتن باله و آبشش ماهی را برای زیستن در آب سازگار میکند. بیشتر ماهیها دارای فلس هستند. به نوع خاصی از فلس پولک گفته میشود.
ماهیها از طریق آبشش تنفس میکنند. آبشش ۲ نوع است، ۱- داخلی ۲- خارجی، آبششهای داخلی آبششهایی هستند که پوششی دارند ولی آبششهای خارجی پوششی ندارند.ماهیها وقتی رشد میکنند، پولکهایی در میآورند که با دیگر پولکها تفاوت دارد وبه راحتی تشخیص داده میشوند. دو خط جانبی روی پهلوهای ماهی است که از سلولهای حساسی ساخته شدهاست، که به وسیلهٔ آن ماهی از تغییرات محیط خود با خبر میشود. بادکنکی در شکم ماهی وجود دارد که ماهی میتواند هوا وارد یا خارج از آن کند و بدین وسیله وزن خود را تغییر دهد و سبک و سنگین شود.
بومشناسی ماهی
ماهیها را میتوان تقریباً در همه نوع آب، چه شیرین چه شور، چه کم عمق درست زیر سطح آب و چه با عمق هزاران متر یافت. ولیکن دریاچههای بسیار شور همانند دریاچه گریت سالت Great salt lake واقع در ایالت یوتای آمریکا زیستگاه خوبی برای زندگی ماهیها نیست. بعضی از گونههای ماهی فقط جهت نگهداری و نمایش در اکواریوم پرورش داده میشوند. ماهیها بهعنوان یک منبع مهم مواد غذایی بشمار میآیند. دیگر جانوران آبزی نظیر نرم تنان و سخت پوستان که معمولاً ماهی صدف نامیده میشوند.) اغلب زمانی بهعنوان ماهی در نظر گرفته میشوند که بهعنوان غذا مورد استفاد قرار گیرند. گرفتن ماهی بهعنوان غذا و یا به منظور ورزش، ماهی گیری نامیده میشود. برداشت سالانه از تمام حوزههای ماهیگیری جهان در حدود ۱۰۰ میلیون تن میباشد.
صید بی رویه ماهی نسل گونههای مختلف ماهی را به خطر انداختهاست. گزارشی که در ۱۵ میسال ۲۰۰۳ در مجله Nature منتشر شده، حاکی از این بود که صید بی رویه سازمان یافته گونههای مختلف ماهی در اقیانوسهای بزرگ به حدی زیاد بودهاست که تنها کمتر از ۱۰ در صد از تعداد ماهیهایی که در سال ۱۹۵۰ وجود داشتند، باقی ماندهاند. بویژه کوسهها، ماهیهای روغن (کاد مُرُو)ی اقیانوس اطلس و ماهیهای ساردین اقیانوس آرام در خطر میباشند. نویسندگان بر کاهش، جدی، سریع و فوری صید ماهی و محافظت از زیستگاههای اقیانوسی در سرتاسر جهان توصیه اکید دارند.
ماهی بهوسیله حرکت دادن قسمت عقبی بدن خود به سمت جلو حرکت میکند. ماهیچههای که دو طرف ستون فقرات (اسخوانهای پشتی) او را پوشاندهاند حرکت دم او را کنترل میکنند ماهی ابتدا این ماهیچه را به یک طرف میکشاند و بعد به طرف دیگر و همزمان دم خود را از یک طرف به طرف دیگر حرکت میدهد و به این ترتیب به جلو حرکت میکند ماهیها برای حرکت به سمتهای راست و چپ و همچنین بالا و پایین از بالههای خود استفاده میکنند.
تشریح ماهی
تشریح ماهی شامل دو قسمت است. ابتدا اندام های خارجی و شکل ظاهری و سپس اندام های داخلی را مطالعه نمایید.
الف- تشریح خارجی: بدن این ماهی دوکی شکل و از طرفین پهن است. عرض آن بیضی شکل بوده و به سهولت می تواند در آب حرکت نماید. بدن از سه بخش سر، تنه و دم تشکیل شده است. سر از نوک پوزه تا لبه سرپوش برانشی است. تنه از لبه عقبی سر پوش برانشی تا مخرج می باشد. دم از مخرج تا انتهای بدن را تشکیل می دهد.
اندام هایی که در ناحیه سر قرار دارند عبارتند از:
1- دهان بزرگ و انتهایی که دارای دو آرواره مشخص است، در صورت وجود دندان آن ها را با انگشت یا سوزن لمس نمایید.
2- سوراخ های بینی که در بخش پشتی پوزه واقع است .
3- چشم ها در طرفین سر قرار دارند و فاقد پلک هستند .
4- در عقب هر یک از چشم ها سرپوش نازک استخوانی به نام سرپوش برانشی (Opercula) قرا دارد. که روی برانشی ها را می پوشاند. در زیر سرپوش برانشی تعدادی برانشی شانه ای شکل وجود دارد.
در بررسی تنه و دم اندام های زیر به قابل مشاهده مي باشند:
1- مخرج و منفذ ادراری و تناسلی : در جلوی باله ی مخرجی به ترتیب منفذ جلویی، مخرج عقبی، سوراخ ادراری مقابل مخرج قرار دارد.
2- باله ها: که عبارتند از باله های فرد یا میانی و باله های زوج یا جانبی
باله های فرد شامل:
باله پشتی است که در بعضی از انواع دو عدد است .
باله های زوج یا جانبی: به طور قرینه قرار دارند و شامل باله های سینه ای واقع در عقب سرپوشهای برانشی و باله های شکمی یا لگنی که کمی پایین تر قرار دارند. باله ها در حفظ تعادل، شنا کردن و تغییر جهت به کار می رود. تعداد و انواع باله ها و همچنین نوع باله دمی را مشخص نمایید.
3- تمام بدن ماهی را لایه اپیدرمی که ماده لزج مخاطی ترشح می کند پوشانده است که باعث سهولت حرکت جانور در آب می شود و ضمناً از ورود عوامل بیماری زا به داخل بدن جلوگیری می نماید. بدن ماهی از پولک های ( فلس ها سیکلوئید Cycloid ) نازک مدوری پوشیده شده است که تمام عمر جانور در حال رشد هستند. لبه آزاد عقبی فلس ها دارای دانه های رنگی است. فلس ها و باله ها را بر روی هم اسکلت خارجی می گویند .
در طرفین بدن و نزدیک به سطح پشتی یک خط طولی دیده می شود که گاهی برروی سر نیز انشعاباتی دارد. این اندام را خط جانبی می گویند. از تجمع مجاری کوچکی که در هر فلس وجود دارد و از خارج نمایان است به وجود آمده است.
بهم پیوستن این مجاری در زیر فلس ها لوله ای تشكيل می شود و انشعاباتي که انشعابات دهم مغز را دریافت می کند و جانور توسط آن ارتعاشات آب را احساس می نماید.
دستگاه تنفسی:
برای دیدن برانشی ها باید سرپوش برانشی را برداشت که برای این کار بخش آزاد شده سرپوش را با قیچی ببرید. پس از برداشتن سرپوش برانشی ها را می بینید كه به رنگ قرمز تيره مشاهده مي شود. برانشی ها در هر طرف به تعداد چهار عدد دیده می شوند. هر برانشی دارای یک کمان برانشی است که در خارج آن دو ردیف زایده قرمز رنگ به نام تیغه یا رشته های برانشی که حمل تبادلات گازی بین خون و آب است دیده می شود (دو نیمه برانشی). در بخش داخلی کمان برانشی سمت دهان دندانه های لوزه مانند سفید رنگی به نام شنکش های برانشی وجود دارد. عمل این دندانه ها تصفیه آبی است که از دهان وارد می شود و مجاور آبشش ها قرار می گیرد.
تشریح داخلی:
پس از مشاهده شکل ظاهری و مطالعه دستگاه تنفسی، ماهی را به پهلو در صفحه تشریح خوابانده سپس یک برش طولی از مخرج تا سرپوش برانشی ها در سطح شکمی ایجاد نمایید. در مرحله بعد دو شکاف عرضی یکی از ناحیه مخرج و دیگری از ناحیه زیر سر پوش برانشی تا نزدیک خط جانبی پشتی ایجاد کرده و به صورت یک مستطیل پوست و عضلات را بردارید، توجه داشته باشید که در هنگام برداشتن پوست و عضلات اندام های داخلی صدمه نبینند.
1- دستگاه گردش خون (Circulatory System):
قلب در سطح شکمی، در وسط برانشی ها و زیر مری در داخل پرده پریکارد قرار گرفته است. ابتدا پرده پریکارد را پاره کرده و قلب و رگهای مربوط را آزاد نمایید. قلب شامل یک بطن و یک دهلیز است، در جلوی بطن بخش سفید رنگ برجسته ای به نام پیاز آئورتی دیده می شود که در ابتدای آئورت شکمی است. در عقب دهلیز بخش تیره رنگی به نام سینوس سیاهرگی مشاهده می شود. در محل اتصال بطن به پیاز آئورتی در داخل، دریچه های سینی وجود دارند که از برگشت خون جلوگیری می کنند. خون از آئورت شکمی توسط سرخرگ های برانشی آورنده (آوران) در اطراف برانشی ها پخش شده و بعد از تبادلات گازی توسط سرخرگ های برانشی برنده (وابران) به آئورت پشتی وارد می شود. از آنجا در اندام های بدن توزیع می گردد. خون تیره بدن از طریق سیاهرگ های کاردینال به سینوس سیاهرگی می ریزد.
2- دستگاه گوارش (Digestive System):
شامل دهان، حلق، مری کوتاه، معده (اغلب مری و معده چندان قابل تفکیک نمی باشند) و روده است که تا مخرج ادامه دارد. . یک زبان کوچک به کف دهان چسبیده و احتمالاً به حرکات تنفسی کمک می کند. در طرفین ناحیه حلق برانشی ها قرار دارند. کبد بزرگ و بنفش رنگ است و بر روی روده تکیه دارد و در موقع بازکردن روده قطعه قطعه می شود. کیسه صفراء به رنگ سبز و آبکی دیده می شود و به وسیله مجرایی به ابتدای روده متصل است. لوزالمعده معمولاً نا مشخص است طحال به صورت زبانه قرمز رنگی به روده تکیه دارد. کیسه هوا یا بادکنک شنا محتوی گاز (هوای جو) در قسمت پشت و بالای لوله گوارش قرار دارد. در جدار کیسه هوا عروق خونی فراوانی وجود دارد که در بعضی نقاط مجتمع شده و برجستگی هایی به نام غدد قرمز می سازند. این برجستگی ها خاصیت تولید و جذب گاز دارند و حیوان با انجام این عمل تعادل خود را در آب حفظ می کند. در اغلب ماهی های استخوانی کیسه هوا به وسیله مجرایی به مری متصل است.
3- دستگاه تولید مثل (Reproductive System):
غدد جنسی نر شامل بیضه ها است ( یک جفت) که در طرفین و بالای دستگاه گوارش واقع اند و از هر کدام لوله ای به نام مجرای اسپرم بر خارج و در انتها به هم متصل شده است و به منفذ ادراری تناسلی باز می شود. بیضه ها سفید و در فصل تولید مثل بزرگتر و محتوی مایع شیری رنگی هستند. در جانور ماده تخمدان ها زوج و در طرفین لوله گوارش قرار دارند و مجاری کوچکی به نام لوله تخم بر از هر یک خارج شده وپس از اتصال به یکدیگر به منفذ ادراری تناسلی باز می شوند. لقاح در ماهی مورد تشریح خارجی و در آب صورت می گیرد.
4- دستگاه ادراری (Excretory System):
این دستگاه شامل دو کلیه باریک و قرمز رنگ است که در دو طرف ستون مهره ها و چسبیده به آن قرار دارند. از هر کلیه لوله ای به نام میزنای خارج می شود که به مثانه کوچکی متصل شده و از آنجا توسط مجرایی به منفذ ادراری تناسلی مربوط می گردند و به خارج راه می یابند. بعد از مشاهده دستگاه ادراری تناسلی و مطالعه بخش های مختلف این دو دستگاه و همچنین ارتباط آنها با یکدیگر از آنها شکل بکشید.
5- دستگاه عصبی (Nervous System) :
برای مطالعه مغز و نمایان کردن آن ابتدا با احتیاط به وسیله ی نوک قیچی سوراخی در وسط جمجمه ماهی ایجاد کنید و سپس با لبه پنس یا قیچی بطور افقی استخوانها را بردارید و مواظب باشید که نوک قیچی صدمه ای به مغز نزند. بعداز آن مخچه را پس از نمایان شدن کامل به همراه بخشی از نخاع خارج ساخته و در شیشه ی ساعت قرار دهید واندام های سطح پشتی وشکمی آن را مطالعه نموده.
اندام هایی که از سطح پشتی دیده می شوند، عبارتنداز: لوب های بویایی، نیمکره های مخ، لوب های بینایی، مخچه، بصل النخاع (در اینجا یک بخش میانی و دو بخش طرفی بصل النخاع نیز قابل مشاهده است) و نخاع شوکی. درسطح شکمی مغز مقاطع بینایی و هیپوفیز به خوبی مشخص است.
خط جانبی :
ماهیان و برخی از دوزیستان دارای یک توانایی حسی منحصر به فرد هستند. این توانایی حسی، "سیستم خط کناری" نام دارد که به این جانداران اجازه می دهد اجسام پیرامون خود را بدون نیاز به تماس فیزیکی مستقیم و یا دیدن آنها لمس و درک کنند.
این سیستم حسی از راه دور، توانایی ارزیابی گسترش فشار آب و سرعت آن را در اطراف این جانوران دارد. اندامهای مسئول خط کناری در طول طرف چپ و راست بدن ماهی امتداد یافته اند و حتی دور چشمها و دهان را هم پوشانده اند.
این خطوط از واحدی به نام نوروماستها تشکیل شده اند که زیر پوست قرار دارند. نوروماستها یک حالت ژلاتینی دارند که موجب انعطاف پذیری آنها می شود.
براساس گزارش نیچر، نورماستها بسیار حساس هستند و برای مثال ماهیانی که در نزدیک سواحل زندگی می کنند می توانند نزدیکی شکارچی را با این خطوط شناسایی کنند.
گزارش کار ماهی شناسی
منبع: irvet.ir