14 مهر از معدود روزهای رسمی در ایران است كه از مناسبت‌های ملی باستانی گرفته شده است. پیشنهاد اصلی روز دامپزشكی را اقای دكتر حسن تاج‌بخش (استاد ممتاز دانشگاه تهران، عضو پیوسته‌ی فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران، برنده‌ی كتاب سال 1374، نویسنده‌ی كتاب دو جلدی سترگ و قطور تاریخ پزشكی و دامپزشكی در ایران) داد كه خوشبختانه مورد پذیرش قرار گرفت. (1)
روزشناسی:
در ایران باستان هر روز از ماه، یك نام ویژه‌ی خود را داشته است:مانند ششم روز خورداد، هفدهم روز سروش، بیست و هشتم روز زامیاد.
آن‌ها به روز 14 هر ماه گوش روز می‌گفتند كه این نام برگرفته از نام فرشته‌ای به نام گائوش (فرشته‌ی نگهدار چهارپایان و جانوران سودمند) است.(2)
ایرانیان باستان گوش روز از دیماه را (14 دی) جشن می‌گرفتند. جشن در ایران باستان به معنی ستایش خداوند، دوری از گناه نیایش به درگاه پروردگار بوده است. آنان راه رسیدن به خدا را در شادی و جشن و سرور (همانند برخی از عارفان مسلمان) می‌دانستند.(3)
در برخی از منابع اسلامی در مورد گوش روز چنین آمده است:
گوش نام روز چهاردهم از هر ماه خورشیدی، پارسیان درین روز از ماه دی جشن كنند و عید سازند و آن را سیرسور گویند. درین روز سیر برادر پیاز خورند، گوشت را با گیاه و علف پزند نه با چوب و هیزم. گویند این باعث امان یافتن از مَس و لامسه اهریمن است بدان دواری امراضی كنند كه منسوب به اعصاب و روان است. درین روز نیك است فرزند به مكتب دادن و پیشه آموختن.(4)
ابوریحان بیرونی نیز چنین می‌گوید كه در گوش روز از دیماه جشنی بوده موسوم به سیرسور كه در آن روز نوشیدنی و سیر می‌خورند و برای دفع اهریمنان سبزی ویژه با گوشت می‌خورند.(5)
جالب است بدانیم كه ابوریحان بیرونی (كه ماندگاری بسیاری از جشن‌ها و مراسم باستانی ایران پس از اسلام را مدیون او هستیم) تنها دو روز از سال را تعطیل می‌كرده و به جای پژوهش، آموزش و نوشتن كتاب به استراحت می‌پرداخته است: عید نوروز و جشن مهرگان (16 مهر).(6)
نكته‌ی بهداشتی و مهم در این روز نوع خوراك و تذیه بوده است:
در این روز سنت بر آن بوده كه از خوردن چربی احتزار كنند.(7)
زرتشتیان همانند دیگر ایرانیان به آن گوش، اعراب جوش، در ناحیه‌ی تاجیكستان و سغد غوش و در خوارزم غوشت گویند.(8)
گوش روز ای نگار مسكین خال گوش بربط گیر و نیك بمال (مسعود سعد سلمان)
بر روز گوش اسفندارمزماه (14 اسفند) بگاه یزدجرد آخر شهنشاه (زرتشت بهرام)(9)
ریشه‌یابی:
نام گوش از واژه‌ی پارسی باستان گئوش اورون (geush urvan) گرفته شده است. گئوش اورون نام فرشته‌ی پاسدار تندرستی جانداران و پرستار جانوان سودمند و در بخی منابع فرشته‌ی موكل بر مهمات خلق عالم معرفی شده است.در زبان پارسی پهلوی به گوشورون و پس از اسلام در فارسی دری به گوش دگرگونی یافته است.(10)
برخی از واژه‌هایی كه ازاین لغت گرفته شده است:(11)
1- گئوش: در ایران باستان (geush) به معنی چهارپایان و روان آن‌ها بوده است كه در زبان پهلوی به گوش دگرگونی یافته است.
2- گاو: در اوستا (gao) به معنی گاو بوده كه با گذشت زمان به گو و گاو دگرگونی یافته است.
3- گوسفند: گاو اسپند یا گاو مقدس نیز ریشه در واژه گئوش دارد.
4- كوشیار: نام كوشیار دیلمی استاد بزرگ ابوعلی‌سینا نیز از همین واژه گرفته شده است: (گوش+یار).
نام اصلی وی كیا ابوالحسن كوشیار بن لبان باشهری گیلانی است وی ستاره‌شناس بزرگ قرن پنجم هجری و مؤلف 5 كتاب معروف نجوم و اخترشناسی می‌باشد.
5- واژه cow انگلیسی به‌معنی گاو نیز با این کلمه هم‌ریشه می‌باشد (از گروه زبان‌های هندواروپایی).
سخن پایانی:
آقای دكتر تاج‌بخش دلیل انتخاب روز 14 مهر به جای دیماه را چنین می‌گوید:
چون در ایران پس از اسلام این روز و این جشن تا چندین قرن مورد توجه بوده است، این روز یعنی چهاردهم را انتخاب كردیم تا سنت‌های نیك گذشتگان به یادگار بماند. دلیل گزینش ماه مهر به جای دی ماه هم بخاطر این بودكه كه مهرماه آغاز سال تحصیلی نو در ایران می‌باشد. همچنین جشن مهرگان نیز در ماه مهر قرار دارد. بنابراین 14 مهر بعنوان روز جشن دامپزشكان و روز ملی آنان برگزدیده شد.(12)
منابع:
1- هفته‌نامه‌ی سپید، مهر1385
2- سالنامه‌ی ایران باستان، آرش امجدی
3- ریشه‌شناسی (اتیمولوژی)، دكتر محسن ابوالقاسمی
4- برهان قاطع، محمدحسین بن خلف تبریزی
5- آثار الباقیه، ابوریحان بیرونی
6- ماهنامه‌ی حافظ، فروردین 1385
7- زین‌الاخبار، ابوسعید عبدالحی بن ضحاك گردیزی
8- فرهنگ فارسی معین، دكتر محمد معین
9- فرهنگ آنندراج، محمدپادشاه شاد فرزند غلام نخی‌الدین نسیم
10- فرهنگ ایران باستان، استاد ابراهیم پورداوود
11- لغتنامه‌ی دهخدا، استاد علی اكبر دهخدا
12- هفته‌نامه عصر نی‌ریز،مهر 1386، دكتر حسنعلی پیشاهنگ