اسبچه خزر

اسب از زمان­های دیرین بدان علت که مظهر قدرت بوده و به ­سهولت توسط انسان رام شده و از قدیم الایام چه در سفر، چه در جنگ، چه در صلح و چه در شکار همواره مونس، همدم، یاور و گره­گشای انسان بوده، توجه همگان را به خود جلب کرده است. قدیمی­ترین سنگواره ­ها مبنی بر ورود اسب به زندگی انسان به ۲۵ هزار سال قبل بر می­ گردد.

بعدها که بشر اسبها را اهلی کرد چهار تحت گونه تکامل یافتند: دو نوع پونی و دو نوع اسب

پونی نوع ١: که به اروپای غربی عادت کرده است مثل پونی اگزمور

پونی نوع ٢: که از نظر جثه بزرگتر بوده و در آسیای شمالی زندگی می­کرد مثل پونی هایلند

اسب نوع ٣: که بزرگتر از پونی نوع٢ بوده ولی وزن بدنش در مقایسه سبکتر می­باشد و به آب و هوای گرم سازگار شده و بهترین مثالش اسب آخال­تکه است.

اسب نوع ٤: که در آسیای غربی زندگی می­کند وخلوص بیشتری یافته است مثل کاسپین پونی که در حال حاضر به آن اسبچه مینیاتور خزر گفته می­شود .

و اما... اسب کاسپین؛

این حیوان از لابه­لای برگ­های تاریخ پرفراز و نشیب ایران مفقود شده بود و اگر هم بعضاً در میان حیوانات اهلی روستاها دیده می­شد، به ­گمان اینکه ژن ناقصی دارد و از گونه­های نامرغوب اسبها است به هیچ وجه اهمیت خود را بروز نمی­داد. اسبچه خزر یکی از گونه­های منحصربفرد خانواده اسب­سانان میباشد و از اولین نواده­های اسب­سانان به شمار می­آید.

تاریخچه و خاستگاه نژادی اسبچه خزر

قدمت اسبچه خزر به شش هزار سال قبل از ميلاد در ايران باستان برمي گردد و سواحل درياي خزر مامن اصلي آن محسوب مي شود. در مورد پیدایش کاسپین­ها، نظریه­های گوناگونی وجود دارد.

شواهدی مبنی بر وجود یک اسب سواری اولیه و همچنین اسبی که متفاوت با اسبهای هند اروپایی باشد در دست است. متن تاریخی نقاشی­های موجود در آثار باستانی کشورمان همه نشان از نقش بارز اسبچه خزر در زندگی پیشینیان ما دارند.در حجاریهای تخت­جمشید اختلاف اندازه بین اسب نیسانی و اسبهای کوچک لیدی به ٨/٢١ سانتی­متر می­رسد. با تطابق این مقدار با اندازه­های طبیعی، اختلاف قد این دو اسب،٤٠ سانتی­متر است. در حجاریهای داراب­گرد مربوط به زمان ساسانیان نیز این اختلاف بین اندازه این اسبها مطرح می­باشد. در مهر سه­زبانه داریوش (٥٠٠ سال قبل از میلاد مسیح) که در موزه بریتانیا نگهداری می­شود، یک جفت اسب کوچک در حال کشیدن ارابه سلطنتی داریوش دیده می­شوند. در گنجینه آمودریا در موزة بریتانیا مجسمه­ای طلایی از اسبان کاسپین در حال کشیدن ارابه سلطنتی دیده می­شود. همچنین در دیواره تخت­جمشید در مراسم پیشکش به شاهان آن زمان می­توان تصاویر اسبچه خزر را بوضوح دید.

در مورد ارتباط اسبهای مینیاتور قدیمی و اسبچه خزر کنونی مطالعات باستان­شناسی و روابط خونی صورت گرفته است. اگر این ارتباط سه­هزار ساله به­طور کامل اثبات شود، می­توان این نژاد را از تمام لحاظ جد تمام اسبهای مدرن خونگرم امروزی دانست. در مورد ارتباط اسبچه خزر با اسب مینیاتور هخامنشی می­توان به ترکیب سر، استخوان­های محکم و باریک، سم کوچک و بیضوی، اندازه بدن و شباهت شکل آن با حجاریهای باقیمانده از دوره هخامنشی اشاره کرد. همه این مطالعات نشانه اهمیت و منحصربفرد بودن این نژاد می­باشد

بیوگرافی بانوی اسب ایران

لوئیس آل فیروز کاشف اسبچه خزر در سال ۱۳۳۶ با یكی از شاهزادگان ایرانی به نام نرسی فیروز ازدواج و به همراه او به ایران سفر كرد. با كمك همسر خود و با توجه به علاقه ای كه به اسب و سواری داشت مركزی را به نام نوروزآباد در تهران جهت سواری فرزندانش تاسیس كرد. این خانم آمریکایی الاصل فارغ­التحصیل رشته دامپروری از دانشگاه کرنل آمریکا همواره به دنبال اسبی كوچك اندام بود كه برای سواری كودكان مناسب باشد. سرانجام در بهار سال ١٣٤٤ﻫ .ش. (١٩٦٥ میلادی) به­طور کاملاً تصادفی در ناحیه­ای نزدیک آمل متوجه اسب کوچکی شد که در حال کشیدن یک گاری بود. او با تلاش فراوان موفق به معرفی نژادی شد كه قدمتی هزاران ساله داشت.  او توانست اسبی را مجدداً به دنیا معرفی كند كه دارای ارزش فراوانی بود. اسب منحصر به فردی كه به مینیاتور اسب عرب شباهت دارد و او آن را اسبچه خزر نامید. او موفق به کشفی شد که بزرگترين كشف یک گونه جديد اسب در قرن بيستم بود.

(لوئيز فيروز پس از نيم قرن زندگی در ايران در خرداد1387، در سن ۷۵ سالگى براثر بيمارى داخلى در بيمارستان خاتم الانبياي گنبد كاووس درگذشت).

از آن به بعد بررسی همه­جانبه­ای برای تعیین و پراکندگی اسبچه خزر صورت گرفت. اما به رغم جستجو در مناطق وسیعی از جنگل­های سواحل دریای خزر در هر محل بندرت بیش از یک اسبچه یافت شد. این اسبچه­ها چنان پراکنده هستند که می­توان گفت تقریباً غیرممکن است که بتوان از بازماندگان اسبچه خزر نمونه­ای را کاملاً خالص به­حساب آورد. تنها چند مرکز پرورش در ایران وجود دارد (مرکز خجیر تهران، مرکز پرورش اسبچة خزر غران در منطقه­ بهرامجرد در ٥٠ کیلومتری جنوب کرمان، مركز دو منظوره اصلاح نژاد اسبچه خزر و باشگاه سواركاري تك تاز گيلان در منطقه آزاد انزلي، منطقه حفاظتی و کنترل­شده در یزد، مرکز حسن رود انزلي، مرکز رضوانشهر). این در حالیست که به­علت صادرات زود هنگام پس از شناسایی این نژاد در مجموع کشورهای انگلیس، آمریکا، استرالیا، نیوزیلند و چند کشور آسیایی و اروپایی حدود دو هزار رأس اسبچه خزر زندگی می­کنند. درصورتیکه تا قبل از کشف این گونه، این حیوان در هیچ نقطه دنیا بجز ایران وجود نداشت.

ویژگیها و خصوصیات نژادی اسبچة خزر

اسبچة خزر از جدوگاه تا به زمین حدود ١٠٠ تا ١٢٠ سانتی­متر ارتفاع دارد. سر کوچک و خوش­تراش با چشمانی بزرگ و پیشانی پهن و برجسته، پوزة کوچک و حفرات بینی بزرگ می­باشد که در پائین پوزه قرار گرفته است. گوش­ها بسیار کوچک هستند و از ١١ سانتی­متر بلندتر نمی­شوند. گردن باریک و زیبا و شانه­ها دارای انحنا می­باشند. جدوگاه برجسته، کمر صاف، بلند و باریک بوده و دم بالا گرفته می­شود. پاها باریک و دارای استخوان­های متراکم و محکم هستند و در پشت ساق پا موی بلند وجود ندارد که از ویژگیهای این نژاد است. سم­ها بسیار محکم و بیضی شکل هستند. بیشتر رشد قد در کره­های اسبچة خزر در شش ماه اول زندگی بدست می­آید و این یک وجه تمایز دیگر از سایر نژادها است.

اسبچة خزر دارای بیشترین شباهت با نژادهای عرب است. اینطور حدس زده می­ شود که ساختمان ژنتیکی اسبچة خزر باید بنای ژنتیکی سایر نژادهای تیپ عرب باشد. با این حال نمی­توان مشخص کرد که آیا اسبچة خزر جد حقیقی اسبهای عرب هست یا این شباهت بدلیل تلاقی آن با سایر نژادهای عرب بوجود آمده است. در انگلستان و استرالیا، سیستم تولیدمثل در گله­های اسبچه خزر براساس روش جفتگیری چرخشی است، تا گوناگونی ژنتیکی حفظ شده و همخونی به حداقل برسد، اما در طی همین برنامه بسیاری از حیوانات براساس کارآیی ورزشی خود برای جفت­گیری انتخاب می­شوند. تحقیقاتی که در مورد طول قد اسبچه­های خزر صورت گرفته است نشان می­دهد که تحت روش عادی مدیریت، محیط تأثیر قابل­ملاحظه­ای بر روی طول قد اسبچه­های خزر ندارد.

کاربردهای اسبچه خزر:

كاسپين يك نژاد خالص و قديمي از نتيجه تكامل نژادهاي زيبا و برتر است. اسبچه خزر مهربان، باهوش و بسیار راغب بکار بوده و دارای روحیه­ای عالی، بانشاط و فرمانبردار می­باشد. اسبچه­ها می­توانند قدمهای خود را بجز در چهار نعل سریع، با یک اسب معمولی هماهنگ نگه دارند. كاسپين يك حيوان جنگلي با شباهتهاي بسيار به آهوي وحشي است و قابليت هاي زيادي براي برش دارد. امروزه از این اسبچه­ها برای ارابه­رانی، چوگان، سواری بچه­ها، پرش مانع و مسابقات زیبایی اسب استفاده می­شود.

نتیجه ­گیری:

قيمت هر راس اسبچه خزر بين ‪ ۵۰۰ هزار تا يك ميليون تومان است در حالي كه همين اسب در خارج از كشور بين ‪ ۳۰ تا‪ ۵۰هزار دلار خريدار دارد. پرورش اين نژاد علاوه بر صادرات از جنبه جلب گردشگر حائز اهميت است و با توجه به نادر بودن نژاد اسبچه و ويژگي‌هاي بسيار مثبت مسلما پرورش آن نواحي خزري امكاني براي اشتغالزايي و توسعه اقتصادي مردم حاشيه خزر بشمار مي‌رود. با توجه به نادر بودن این گونه و کمی تحقیقات در مورد آن و خاستگاه اصلی آن که ایران می­باشد، نیاز است تا تحقیقات جامعی در مورد آن به ­عمل آید. حضور فعال محققان و کارشناسان ایرانی و تحقیقات آنها در زمینه اسبچه خزر به همراه چاپ مقالات علمی، علاوه بر تأیید مالکیت معنوی ایران بر نژاد اسبچه خزر می­تواند زمینه­ساز تحولی جدی در اقتصاد اسب و گسترش بازار داخلی و خارجی اسب خزر گردد. با توجه به کشف دیرهنگام اسبچه خزر نسبت به سایر نژادها اسب، بسیاری از خصوصیات این حیوان ناشناخته مانده که نیاز به تحقیق  و توجه بیشتری دارد

تهیه و تدوین: دکتر مجتبی علی ملائی